تخت جمشید
تخت‌جمشيد در دل استان فارس ، يعني ميهن هخامنشيان ، بنا شده است . داريوش بزرگ در حدود 518 ق.م صخره بزرگي را در حدود شمال غرب كوه مهر (كوه رحمت) برگزيد تا كوشك شاهانه‌اي بر روي آن بنا نهد ، وي و پسرش خشيارشا ، و پسر زاده‌اش اردشير يكم ، بناهاي با شكوه تخت‌جمشيد را بر آن جا بنا كردند . بر اين نكته بايد تأكيد كرد كه هدف داريوش بزرگ از ساختن اين كوشك در سرزمين فارس ، ساختن يك پايتخت اداري و سياسي نبوده ، زيرا كه اين مكان از مركز دولت دور بوده ، بلكه مي‌خواسته است مركزي براي تشريقات ايراني درست كند .
ارنست هرتسفلد كه در سالهاي 1930 در تخت‌جمشيد حفاري مي‌كرد ، گفته است : چنان مي‌نمايد كه تخت‌جمشيد جايي بوده است كه به علت‌هاي تاريخي و علايقي ريشه‌دار در زادگاه دودمان هخامنشي ساخته شده و نگهباني گشته و تنها در مواقع برگزاري مراسم و تشريفاتي خاص از آن استفاده مي‌شده است .
بسياري از محققان معتقدند كه تخت‌جمشيد تنها براي برگزاري جشن نوروز ، كه هم عيدي شاهي و هم جشني ديني و هم آييني ملي بود ، به كار مي‌رفت . استاد و.لنتس استدلال كرده است كه داريوش بزرگ جايگاه و جهات اين كوشك را بر طبق محاسبات نجومي ساخته است و محور تابش خورشيد به هنگام دميدن ، در روزهاي معيني از سال با محورهاي عرضي و طولي تخت‌جمشيد رابطه مي‌يابد . از سوي ديگر كارل نيلندر معتقد است كه شواهدي براي برگزاري جشن نوروز در تخت‌جمشيد در دست نيست و كالمير نقوش تخت‌جمشيد و متون يوناني را مقايسه كرده و به همان نتيجه رسيده است .
عده‌اي هم با توجه به اسناد ديواني و كاربرد برخي از بناها (مثلاً حرمسرا) و وسعت كاخ‌ها و هزينه گزافي كه بر سر ساخت آن‌ها به كار رفته است ، تخت‌جمشيد را مركزي سياسي و اداري و بازرگاني مي‌دانند كه تناسبي با آيين‌هاي مذهبي نداشته است . اما حقيقت آن است كه اسناد ديواني ، هزينه‌هاي كارگري و سازندگي و نقش‌تراشي و نيز رفت و آمدهاي پيك‌ها و مأموران دولتي در تخت‌جمشيد همه به زماني تعلق دارند كه داريوش و خشيارشا و اردشير آنجا را بنا مي‌كرده‌اند يعني فعاليت ساختماني در آنجا زياد بوده است .
وجود جشن نوروز در زمان هخامنشي هم از شواهدي ثابت مي‌شود (مثلاً وجود جشن مهرگان ، زيرا كه در نوروز درست آغاز سال و در مهرگان درست ميانه سال را جشن مي‌گرفته‌اند ، ايجاد تقويم اوستايي ، كه شامل جشن‌ها منجمله نوروز مي‌بوده ـ در دوره هخامنشي و نيز وجود دعاي مخصوص زرتشتي بسيار كهن براي نوروز ، كه با اعتقادات هخامنشيان پيوند ناگسستني دارد) . از سوي ديگر در زمان ساساني نيز با آن كه استخر ـ جانشين پارسه ـ محل اصلي ساسانيان و جايگاه مذهبي و برگزاري آيين‌هاي دولتي (مثلاً تاجگذاري) بود ، هيچ گونه مركزيت سياسي نداشت . با اين دلايل جشن ما هنوز نظريه آييني بودن تخت‌جمشيد را مرجح مي‌دانيم .